Posługując się porównaniem, słuch jest dla rozwoju mowy tak samo istotny, jak nogi w nauce chodzenia. W pierwszej dobie życia dziecka pracownicy szpitala sprawdzają mu słuch przeznaczonym do tego narzędziem, ale nie jest to badanie w pełni miarodajne, koncentruje się bowiem przede wszystkim na słuchu fizjologicznym. Warto wiedzieć, że istnieją trzy rodzaje słuchu: fizjologiczny, fonemowy i muzyczny. W kontekście logopedycznym interesują nas zwłaszcza te dwa pierwsze. W poniższym artykule skoncentrujemy się przede wszystkim na słuchu fonemowym.

Co to jest słuch fizjologiczny i fonemowy?

Ten pierwszy odpowiada za odbiór, analizę i syntezę wszystkich zjawisk akustycznych, czyli ogólnie mówiąc, za to, czy słyszymy. Ten drugi, fonemowy (fonematyczny), to tzw. słuch mowny, a jego nazwa wywodzi się od podstawowej jednostki struktury fonologicznej mowy, czyli od fonemu. Fonem jest pojęciem abstrakcyjnym, który w rzeczywistej mowie realizowany jest poprzez głoski. Oznacza całą klasę dźwięków, które decydują o różnicach w wyrazie. Dzięki słuchowi fonemowemu wiemy, że ‘bułka’ i ‘półka’ to są dwie odmienne rzeczy, o odmiennych przeznaczeniach i kształtach. Brak umiejętności różnicowania fonemów powoduje duże problemy w komunikacji i rozumieniu mowy. Wielu znawców tematu jest zdania, że zagadnienie słuchu fonematycznego nie może istnieć w oderwaniu od tzw. zdolności do analizy i syntezy słuchowej, jako dalszego etapu rozwoju słuchu fonematycznego dzieci.

Zaburzenia słuchu fonemowego

Jeśli Twoje dziecko ma dobrze wykształcony słuch fonematyczny, to prawidłowo wymawia, wychwytuje różnicę między słowami podobnie brzmiącymi, chociaż posiadającymi inne znaczenie, a także dokonuje analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Dzięki słuchowi fonematycznemu dziecko może wyodrębnić z rozmowy wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.

Gdy dziecku towarzyszą zaburzenia słuchu fonematycznego, musimy się liczyć z tym, że pojawią się problemy w rozumieniu mowy. Mogą być przyczyną m.in. wadliwej realizacji głosek w czytaniu i pisaniu, trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań, trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, problemów w zapamiętywaniu ciągów słownych, takich jak dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek itp.,  trudności w różnicowaniu dźwięków mowy, np. np. ‘buty’ – ‘budy’/ ‘puty’, ‘kura’ – ‘kula’/ ‘gura’, problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi. Zdarza się i tak, że zaburzenia słuchu fonemowego występują także jako pochodna niedosłuchu

Terapia logopedyczna dziecka z zaburzeniami słuchu fonemowego

Terapia z dzieckiem z zaburzeniami słuch fonemowego powinna być prowadzona do skutku, z pomocą rodziców. Logopeda przerabia każdą parę głosek, z różnicowaniem której dziecko ma problemy, i trwa to do momentu, gdy pacjent nie ma już żadnych trudności z prawidłowym ich rozróżnieniem. Wtedy logopeda z dzieckiem przechodzi na kolejny etap: etap ćwiczenia wymowy, a gdy dziecko jest piszące, to też zapisu wyrazu, w których występują problematyczne głoski. Początek terapii przede wszystkim jednak powinien koncentrować się na wyłapywaniu dźwięków z otoczenia: przedmiotów, pojazdów, zjawisk pogodowych itp.  Bazujemy na rytmie, szukamy rymów. następnie przechodzimy do mowy. Co możemy przykładowo robić? Np.:

• różnicujemy pary głosek różniących się tylko jedną cechą, jak b (głoska dźwięczna) i p (głoska bezdźwięczna), itp.
• podkreślanie w tekście wyrazów z głoskami syczącymi (‘s’, ‘z’, ‘c’, ‘dz’), szumiącymi (‘sz’, ‘ż’, ‘cz’, ‘dż’) oraz ciszącymi (‘ś’, ‘ź’, ‘ć’, ‘dź’) – zaznaczanie innym kolorem długopisu poszczególnego szeregu
• układanie wyrazów, w których występują podobne głoski
• wymyślanie wyrazów, które się rymują
• dzielenie wyrazów na sylaby i liczenie ich – na początku każda sylaba powinna być akcentowana klaskaniem w dłonie, w ten sposób dziecko będzie się uczyć rytmiki języka.

Gdy dziecko opanuje to różnicowanie, czeka nas kolejny etap, czyli na doskonaleniu pamięci słuchowej. Z pomocą tu przychodzi nauka wierszyków, piosenek, powtarzanie wypowiedzi innych osób.